خلاصه کتاب تحلیل زیبایی شناسی موسیقی دستگاهی ایران ( نویسنده محمدرضا عزیزی، پویا سرایی )

کتاب «تحلیل زیبایی شناسی موسیقی دستگاهی ایران» اثر محمدرضا عزیزی و پویا سرایی، گامی بلند در شناخت پیوند عمیق موسیقی سنتی ایران با حکمت اشراق سهروردی است. این اثر راهی نو را برای درک ریشه های فلسفی و عرفانی هنر موسیقی اصیل ایرانی می گشاید.

علاقه مندان به موسیقی سنتی ایران، پژوهشگران فلسفه هنر و عرفان اسلامی، و دانشجویان رشته های مرتبط، همواره در جستجوی منابعی برای درک عمیق تر لایه های پنهان هنر این مرز و بوم بوده اند. کتاب «تحلیل زیبایی شناسی موسیقی دستگاهی ایران» که به قلم محمدرضا عزیزی و پویا سرایی نگاشته شده و در سال ۱۴۰۰ توسط انتشارات نسل روشن منتشر گردیده است، پاسخی جامع به این نیاز ارائه می دهد. این اثر نه تنها به تحلیل ریشه های عرفانی، فلسفی و تاریخی موسیقی سنتی ایران می پردازد، بلکه دیدگاه های برجسته تاریخ زیبایی شناسی را نیز مورد واکاوی قرار می دهد. در این خلاصه جامع، سفری به درون مفاهیم کلیدی این کتاب خواهیم داشت و با زوایای کمتر دیده شده موسیقی دستگاهی ایران آشنا می شویم. خواننده در این مسیر، همگام با نویسندگان، به درکی عمیق از مبانی نظری و کاربردی موسیقی سنتی ایران از منظر حکمت اشراق دست می یابد و تجربه ای غنی از مواجهه با این مفاهیم را در خود حس می کند.

۱. مقدمه ای بر مباحث زیبایی شناختی موسیقی دستگاهی ایران

در آغاز راه شناخت زیبایی شناسی موسیقی دستگاهی ایران، لازم است نگاهی به رویکرد کلی کتاب «تحلیل زیبایی شناسی موسیقی دستگاهی ایران» داشته باشیم. نویسندگان با هوشمندی، حکمت اشراق شیخ شهاب الدین سهروردی را به عنوان مبنای اصلی تحلیل خود برگزیده اند. این انتخاب هوشمندانه، از آن روست که موسیقی سنتی ایران، فراتر از صرفاً مجموعه ای از اصوات و ملودی ها، از ابعاد عمیق معنوی و غیرمادی برخوردار است که ریشه در فرهنگ و عرفان کهن این سرزمین دارد. هنرمند ایرانی، نه تنها به دنبال خلق اثری زیبا از منظر ظاهری است، بلکه همواره کوشیده تا حقیقت و معنایی فراتر را در کالبد اثر هنری خود بدمد. موسیقی دستگاهی ایران، از این منظر، پلی است میان عالم محسوس و عالم معقول، میان صوت و سکوت، و میان ظاهر و باطن. کتاب در این بخش، ضرورت پرداختن به این ابعاد معنوی و لزوم گذر از رویکردهای صرفاً ساختاری و تکنیکی به رویکردهای فلسفی و عرفانی را برجسته می سازد. نویسندگان مخاطب را ترغیب می کنند تا از دریچه ای تازه به موسیقی بنگرد و لایه های پنهان آن را کشف کند.

۲. بنیادهای زیبایی شناسی در اندیشه سهروردی و حکمت اشراق

برای فهم عمیق تر زیبایی شناسی موسیقی دستگاهی ایران، گریزناپذیر است که به مبانی فکری شیخ شهاب الدین سهروردی و مکتب فلسفی او، یعنی حکمت اشراق، بپردازیم. این فصل از کتاب، خواننده را به قلب اندیشه های سهروردی می برد و او را با مفاهیم بنیادی که پایه های زیبایی شناسی اشراقی را تشکیل می دهند، آشنا می سازد.

۲.۱. معرفی سهروردی و آثار او

شیخ شهاب الدین سهروردی، مشهور به شیخ اشراق، یکی از برجسته ترین فیلسوفان جهان اسلام در قرن ششم هجری است. او با تلفیق حکمت ایران باستان و فلسفه یونان، مکتبی نوین را بنیان نهاد که به «حکمت اشراق» شهرت یافت. سهروردی خود را احیاگر حکمت خسروانی و پیرو فلاسفه ای چون افلاطون و فیثاغورس می دانست. آثار او که شامل کتاب های مهمی چون «حکمة الاشراق»، «هیاکل النور» و «فی حقیقت العشق» هستند، دریچه ای به سوی عالم نور و حقیقت می گشایند. خواننده با مطالعه این بخش، با زندگی پربار و اندیشه های سترگ این حکیم فرزانه آشنا می شود و حس می کند که در حال قدم گذاشتن به باغ پر رمز و راز فلسفه اشراق است.

۲.۲. مفهوم نور، زیبایی و ادراک

در اندیشه سهروردی، نور جایگاه محوری و اساسی دارد. هستی از نور انوار سرچشمه می گیرد و هرچه موجودات به این نور نزدیک تر باشند، از هستی و کمال بیشتری برخوردارند. زیبایی نیز از منظر سهروردی، تابشی از این نور الهی است که در قالب پدیده های عالم تجلی می یابد. او زیبایی را نه یک مفهوم صرفاً مادی و ظاهری، بلکه امری مرتبط با ادراک خیالی و احساسی هنرمند و مخاطب می داند.

«مطابق عقاید شیخ شهاب الدین مبنای زیبایی براساس ادراک خیالی و احساسی یک هنرمند است. او هنرمندان را حکیمانی می داند که خالق اثراتی مبتنی بر ادراک و شهود حقیقت های عالم مثال هستند؛ فضایی متفاوت با عالم جسمانی و مادی!»

این ادراک، فراتر از حس بینایی یا شنوایی، از طریق شهود و عالم خیال صورت می گیرد. کتاب در این قسمت، به مقایسه دیدگاه سهروردی با فلاسفه برجسته ای چون افلاطون، ارسطو و افلوطین می پردازد که هر یک به نحوی از زیبایی به عنوان مفهومی متعالی سخن گفته اند. همچنین، آراء فلاسفه مسلمان نظیر ابن سینا، فارابی و غزالی در باب زیبایی نیز مورد کندوکاو قرار می گیرد تا تصویری جامع از سیر تحول مفهوم زیبایی در سنت فکری اسلامی ارائه شود. این بخش، خواننده را به سفری عمیق در تاریخ اندیشه بشری می برد و او را با تنوع و غنای دیدگاه ها درباره زیبایی آشنا می سازد.

۲.۳. عناصر سازنده زیبایی در اندیشه اشراقی

زیبایی در اندیشه اشراقی، از عناصر متعددی تشکیل شده است که هر یک نقشی حیاتی در درک و خلق هنری ایفا می کنند. تجلی جمال، به معنای ظهور و نمود زیبایی الهی در پدیده های عالم، نخستین گام در این فرآیند است. عشق، نیرویی است که روح را به سوی این تجلی سوق می دهد. سهروردی نیز مانند افلاطون، عشق را نیرویی محرکه می داند که انسان را به سوی حقیقت و زیبایی مطلق رهنمون می شود. کتاب با اشاره به دیدگاه افلاطون در باب عشق، پیوند عمیق آن با زیبایی را روشن می سازد. شوق و حزن نیز دو حالت روحی هستند که در مسیر تجربه زیبایی و عشق، پدیدار می شوند؛ شوق برای رسیدن به وصال و حزن برای دوری از معشوق.

اما شاید مهم ترین مفهوم در این بخش، «عالم خیال» باشد. عالم خیال، از دیدگاه سهروردی، عالمی مستقل و واسط بین عالم جسمانی و عالم عقلانی است؛ عالمی که در آن صور مثالی و حقایق مجرد، برای هنرمند قابل ادراک می شوند. هنرمند با اتصال به این عالم، می تواند حقایق را شهود کرده و آن را در قالب اثر هنری مادی خویش تجلی بخشد. این عالم، بستری برای خلاقیت و نوآوری هنری است و جایی است که الهامات هنری شکل می گیرند. درک این مفاهیم، به خواننده کمک می کند تا به ماهیت قدسی و روحانی هنر در سنت ایرانی پی ببرد و حس کند که در حال لمس لایه های عمیق هستی است.

۳. جایگاه هنر و هنرمند در زیبایی شناسی اشراقی

در زیبایی شناسی اشراقی، هنر صرفاً یک فعالیت سرگرمی ساز یا تقلید از طبیعت نیست، بلکه ابزاری برای رسیدن به حقیقت و ارتباط با عالم مثال است. هنرمند نیز در این نگاه، جایگاهی ویژه و متعالی دارد.

۳.۱. ویژگی های زیبایی شناسی حکمت اشراق در بستر هنر

حکمت اشراق، با تأکید بر نور، شهود و عالم خیال، ویژگی های خاصی را به زیبایی شناسی و هنر می بخشد. در این مکتب، هنر تجلی گاه حقایق متعالی و معنوی است. هنرهای مختلف، از معماری و نگارگری گرفته تا شعر و موسیقی، هر یک به نحوی این مفاهیم اشراقی را در خود بازتاب می دهند. در معماری سنتی ایران، می توان تجلی نور و سلسله مراتب وجود را در طراحی فضاها و نورپردازی ها مشاهده کرد. در نگارگری نیز، عالم خیال و نمادگرایی نقش پررنگی دارند.

نقش هنرمند در این میان، بسیار حیاتی است. هنرمند در اندیشه اشراقی، نه یک صنعتگر صرف، بلکه یک «حکیم» است؛ واسطه ای میان عالم حقیقت و عالم جسمانی. او با توانایی شهود و ادراک حقایق عالم مثال، قادر است این حقایق را در قالب اثر هنری خود به عالم مادی منتقل کند. این انتقال، نه تنها به زیبایی ظاهری اثر می انجامد، بلکه در مخاطب نیز نوعی بیداری و معرفت ایجاد می کند. کتاب در این بخش، خواننده را به درک این نکته رهنمون می شود که هنرمند اشراقی، رسالتی فراتر از خلق زیبایی ظاهری دارد و به نوعی پیامبر عالم مثال در عالم جسمانی است. این رویکرد، تجربه ای تازه از درک جایگاه هنرمند و هنر در فرهنگ ایرانی را به خواننده ارائه می دهد.

۴. موسیقی سنتی ایران در بستری از فلسفه و عرفان اسلامی

موسیقی سنتی ایران، همانند بسیاری از هنرهای اصیل این سرزمین، از دیرباز با مبانی فلسفی و عرفانی درآمیخته است. این فصل از کتاب، به تحلیل عمیق این پیوند می پردازد و جایگاه موسیقی سنتی ایران را در بستر وسیع تر فلسفه و عرفان اسلامی بررسی می کند.

۴.۱. تحلیل مفهوم هنر سنتی

برای فهم موسیقی سنتی، ابتدا باید به مفهوم هنر سنتی بپردازیم و آن را از هنر مدرن تمایز دهیم. هنر سنتی، ریشه در سنت های فرهنگی، دینی و عرفانی یک جامعه دارد. این هنر، اغلب دارای ابعاد قدسی است، به این معنی که هدف آن فراتر از لذت بصری یا شنیداری صرف، بلکه اتصال به حقیقت متعالی است. کتاب، دیدگاه متفکران سنت گرا چون آناندا کوماراسوامی، فریتیوف شوان، تیتوس بورکهارت و سیدحسین نصر را در این زمینه مورد بررسی قرار می دهد.

سنت در ادبیات، قرآن و عرفان اسلامی، نقشی محوری در شکل گیری هنر سنتی داشته است. این هنر اغلب کاربردی است و در زندگی روزمره و آئین های دینی جای دارد، نه اینکه صرفاً برای نمایش در گالری ها خلق شود. تمایز هنر سنتی از مدرن، در ارتباط مستقیم آن با حقیقت و جهان بینی جامع یک تمدن نهفته است. در هنر سنتی، نمادها و معانی عمیق تر از فرم ها و اشکال ظاهری اهمیت دارند. این بخش، درک خواننده از ریشه های عمیق هنر سنتی ایرانی را غنا می بخشد و او را به سوی دیدگاهی جامع تر از هنر سوق می دهد.

۴.۲. مبانی حکمی و فلسفی موسیقی در اسلام

فلاسفه و عرفای برجسته اسلامی، دیدگاه های غنی و عمیقی درباره ماهیت و تأثیر موسیقی داشته اند. فارابی، به عنوان یکی از پیشگامان فلسفه موسیقی در اسلام، موسیقی را علمی ریاضی و در عین حال هنری تأثیرگذار بر نفس می دانست. ابن سینا نیز در آثار خود به تحلیل موسیقی از منظر پزشکی و روانشناسی پرداخته و بر تأثیر آن بر حالات روحی انسان تأکید کرده است. رسائل اخوان الصفا نیز شامل مباحث مفصلی درباره موسیقی و ابعاد کیهانی و اخلاقی آن است.

ملاصدرا، فیلسوف بزرگ قرن دهم، نیز به موسیقی از منظر هستی شناسی و حکمت متعالیه نگاه کرده است. اما بخش قابل توجهی از این فصل به سماع می پردازد. سماع، به معنای شنیدن موسیقی و آواز به قصد تهذیب نفس و رسیدن به وجد روحانی، در عرفان اسلامی جایگاهی ویژه دارد. دیدگاه های عرفایی چون غزالی، ابن عربی و پیروان طریقت مولویه (جلال الدین محمد بلخی) در باب سماع، به تفصیل بررسی می شود. این عرفا، سماع را ابزاری برای پالایش روح، بیداری دل و اتصال به حقیقت می دانستند. کتاب، مخاطب را به فضایی از کشف و شهود می برد و تجربه درک عمیق تر از نقش موسیقی در زندگی روحانی عرفا را به ارمغان می آورد.

۴.۳. جایگاه موسیقی سنتی ایران

در این بخش، کتاب به تبیین چگونگی انطباق ویژگی های موسیقی سنتی ایران با مبانی نظری و عرفانی پیشین می پردازد. موسیقی دستگاهی ایران، با ساختار ردیف، دستگاه ها و گوشه هایش، نه تنها یک هنر زیباست، بلکه آیینه تمام نمای جهان بینی فلسفی و عرفانی ایرانی-اسلامی است. این موسیقی، بر مبنای تناسبات ریاضی و معنوی بنا شده و هر دستگاه و گوشه، حس و حال خاصی را القا می کند که ریشه در مفاهیم عرفانی دارد. انعطاف پذیری و بداهه نوازی در موسیقی ایرانی، نشانه ای از حضور خلاقیت و شهود هنرمند است، همانند کشف و شهود عارف در مسیر حقیقت. این بخش، خواننده را متوجه می کند که چگونه موسیقی ایرانی، فراتر از یک سرگرمی، ابزاری برای تعالی روح و درک عمیق تر از هستی است و تجربه ای فراتر از یک شنیدن ساده را به او هدیه می دهد.

۵. تجلی زیبایی اشراقی در موسیقی سنتی ایران

این فصل از کتاب، نقطه اوج تحلیل است؛ جایی که نویسندگان ارتباط مستقیم و زنده میان اندیشه های سهروردی و ساختار و محتوای موسیقی دستگاهی ایران را مورد کنکاش قرار می دهند. خواننده در این بخش، شاهد گره خوردن مفاهیم فلسفی با تجربه های شنیداری و حسی خود از موسیقی می شود.

۵.۱. ارتباط مستقیم سهروردی و موسیقی

نویسندگان کتاب «تحلیل زیبایی شناسی موسیقی دستگاهی ایران» با جسارت و دقت، ادعا می کنند که می توان تجلی اندیشه های سهروردی را در تار و پود موسیقی دستگاهی ایران مشاهده کرد. این ادعا بر پایه این فرض استوار است که هنر در ایران، به ویژه موسیقی، هرگز از جریان های فکری و فلسفی عصر خود جدا نبوده است. سهروردی با تأکید بر نور به عنوان منشأ هستی و زیبایی، زمینه را برای درک موسیقی به عنوان تجلی گاه انوار الهی فراهم می آورد. موسیقی، از این دیدگاه، نه تنها بر ذهن، که بر قلب و روح شنونده تأثیر می گذارد و او را به سوی عالم قدس رهنمون می شود. این بخش، ذهن خواننده را برای پذیرش ارتباطی عمیق تر میان فلسفه و هنر آماده می سازد.

۵.۲. تبیین مفاهیم حکمت اشراق در بافت موسیقی

یکی از دستاوردهای مهم این کتاب، تبیین چگونگی ظهور مفاهیم کلیدی حکمت اشراق در ساختار و تجربه موسیقی سنتی ایران است.

• سیر از کثرت به وحدت: موسیقی دستگاهی ایران، با دستگاه ها، آوازها و گوشه های بی شمارش، نمونه ای بارز از سیر از کثرت به وحدت است. هر گوشه، تنوعی از نغمات را ارائه می دهد، اما تمامی آن ها در نهایت به یک «مقام» یا «گام» اصلی بازمی گردند و به وحدت معنوی دستگاه اصلی منجر می شوند. این روند، شبیه سیر سالک در عرفان است که از کثرت ظواهر به سوی وحدت حقیقت مطلق حرکت می کند.
• سلسله مراتب: ساختار ردیف موسیقی ایرانی، خود بیانگر یک سلسله مراتب منظم است. دستگاه ها در بالاترین سطح قرار دارند، سپس آوازها و در نهایت گوشه ها. ارتباط منظم و منطقی گوشه ها در یک دستگاه، شبیه به مراتب وجود در حکمت اشراق است که از انوار اقرب آغاز شده و به انوار سفلی می رسد.
• غایت گرایی: موسیقی در نگاه اشراقی، یک هدف متعالی و معنوی دارد. هدف آن صرفاً لذت بخشیدن نیست، بلکه بیداری روح، پالایش نفس و رساندن شنونده به حالتی از خلسه و وجد است که او را به حقایق هستی نزدیک تر می کند. این غایت گرایی، به موسیقی ایرانی بعدی عمیق و قدسی می بخشد.
• کمال خواهی: در اجرای موسیقی ایرانی، تلاش برای رسیدن به اوج زیبایی و معنا در هر لحظه از اجرا، مشهود است. بداهه نوازی، اوج کمال خواهی هنرمند است که می کوشد در لحظه، بهترین و کامل ترین تجلی هنری را ارائه دهد. این رویکرد، از ریشه در اندیشه کمال طلبی سهروردی دارد.
• خودآگاهی و معرفت نفس: موسیقی، به ویژه از طریق سماع، می تواند نقش مهمی در بیداری و پالایش روح ایفا کند. شنیدن موسیقی اصیل، گاهی منجر به درونی نگری و معرفت نفس می شود و انسان را با لایه های عمیق وجودی خود آشنا می سازد.
• نمادگرایی: عناصر موسیقیایی در موسیقی ایرانی، اغلب نمادین هستند و مفاهیم اشراقی را منتقل می کنند. برای مثال، هر مقام یا گوشه ای می تواند نمادی از یک حالت روحی، یک عالم وجودی یا یک حقیقت عرفانی باشد.

این بخش از کتاب، با مثال های ملموس، به خواننده کمک می کند تا نه تنها مفاهیم انتزاعی فلسفی را درک کند، بلکه تجلی عینی آن ها را در موسیقی تجربه کند و حس کند که در حال لمس روح موسیقی ایرانی است.

۶. تحلیل موردی آثار برجسته موسیقی ایرانی بر اساس زیبایی شناسی اشراق

در این فصل پایانی، کتاب از نظریه به عمل می رسد و مفاهیم زیبایی شناسی اشراقی را در تحلیل آثار موسیقایی برجسته و شناخته شده ایرانی به کار می گیرد. این تحلیل های موردی، به خواننده امکان می دهد تا چگونگی انطباق این مبانی فلسفی را در آثار عینی و مشهور تجربه کند و شاهد پیوند ناگسستنی هنر و حکمت باشد.

۶.۱. تحلیل «نی نوا» و «ترکمن» حسین علیزاده

حسین علیزاده، آهنگساز و نوازنده برجسته تار، با آثار خود همواره مرزهای موسیقی ایرانی را گسترش داده است. کتاب به تحلیل دو اثر شاخص او، یعنی «نی نوا» و «ترکمن»، از منظر مفاهیم اشراقی می پردازد. در «نی نوا»، نویسندگان ممکن است به سیر از کثرت (تنوع ارکسترال و ملودی ها) به وحدت (فضای معنوی و یکپارچه اثر) اشاره کنند. فضای حزن آلود و در عین حال متعالی «نی نوا»، می تواند نمادی از شوق و حزن عرفانی باشد که در اندیشه سهروردی مطرح شده است. «ترکمن» نیز با ریتم ها و ملودی های خاص خود، می تواند تجلی ای از عالم خیال و ارتباط با اصالت های فرهنگی و معنوی گذشته باشد. این بخش به خواننده فرصت می دهد تا با گوش دادن به این آثار، مفاهیم اشراقی را در عمق جان خود حس کند.

۶.۲. تحلیل «دستان» پرویز مشکاتیان

پرویز مشکاتیان، استاد سنتور و آهنگساز چیره دست، با آلبوم «دستان» خود، اثری ماندگار در تاریخ موسیقی ایرانی خلق کرده است. کتاب در تحلیل این اثر، به بررسی انطباق آن با اصول زیبایی شناسی سهروردی می پردازد. ساختار «دستان» که از بداهه نوازی های استادانه تشکیل شده است، می تواند نمادی از خودآگاهی و معرفت نفس هنرمند باشد؛ جایی که مشکاتیان در لحظه، با روح موسیقی خود پیوند می خورد و حقایق عالم خیال را از طریق مضراب های سنتور آشکار می سازد. سیر تحولی که در قطعات مختلف این آلبوم وجود دارد، می تواند به مفهوم «سلسله مراتب» و «سیر از کثرت به وحدت» در حکمت اشراق مرتبط شود. خواننده با این تحلیل، دریچه ای جدید به روی درک آثار مشکاتیان می گشاید.

۶.۳. تحلیل «شب، سکوت کویر» کیهان کلهر

کیهان کلهر، نوازنده کمانچه و آهنگساز بین المللی، با اثر «شب، سکوت کویر»، تجربه ای عمیق از پیوند موسیقی با طبیعت و عرفان را ارائه می دهد. کتاب در این تحلیل، این اثر را نمونه ای دیگر از تجلی عملی مفاهیم اشراقی در موسیقی معاصر ایران می داند. فضای سکوت و تأمل برانگیز این آلبوم، می تواند اشاره ای به مفهوم نور و ظلمت در فلسفه سهروردی باشد؛ جایی که نور حقیقت در دل سکوت و خلوت آشکار می شود. همچنین، ارتباط این موسیقی با مناظر طبیعی کویر، می تواند نمادی از پیوند انسان با هستی و جستجوی حقیقت در دل طبیعت باشد. این بخش، خواننده را به سفری خیالی در دل کویر می برد و او را با ابعاد عمیق تری از زیبایی شناسی اشراقی در قالب موسیقی آشنا می سازد.

نتیجه گیری

کتاب «تحلیل زیبایی شناسی موسیقی دستگاهی ایران» اثر ارزشمند محمدرضا عزیزی و پویا سرایی، با رویکردی نوآورانه و تحلیلی، توانسته است پلی محکم میان عالم موسیقی سنتی ایران و حکمت اشراق شیخ شهاب الدین سهروردی ایجاد کند. نویسندگان با کاوش عمیق در آثار سهروردی و فلاسفه و عرفای اسلامی، مبانی نظری و کاربردی این پیوند را به شیوه ای مستند و قابل درک ارائه داده اند.

این اثر نه تنها به دانشجویان و پژوهشگران کمک می کند تا درک جامع تری از ابعاد فلسفی و عرفانی موسیقی سنتی ایران به دست آورند، بلکه برای هر علاقه مند به هنر و حکمت ایرانی، دریچه ای نو به سوی لایه های پنهان این موسیقی می گشاید. کتاب با ارائه تحلیل های موردی از آثار برجسته آهنگسازان معاصر، نشان می دهد که چگونه این مبانی کهن همچنان در موسیقی امروز ایران نیز جریان دارند و الهام بخش هنرمندان معاصر هستند. با مطالعه این خلاصه، خواننده به عمق نگاه نویسندگان به پدیده زیبایی و هنر در بستر فرهنگ ایرانی پی می برد و درک می کند که چرا موسیقی دستگاهی ایران صرفاً یک سرگرمی نیست، بلکه راهی برای تعالی روح و اتصال به حقایق متعالی هستی است.