فضاهای مختلف کهن دژ

قلعه بهستان، که به آن کهن دژ نیز گفته می شود، یک اثر باستانی شگفت انگیز در دل صخره های ماهنشان زنجان است که گویی داستان هایی از دوران مادها، هخامنشیان و قرون اسلامی را در هر گوشه خود زمزمه می کند. این دژ کهن با ساختار دستکند و فضاهای پیچیده اش، نه تنها یک یادگار تاریخی، بلکه آینه ای تمام نما از نبوغ معماری و زندگی مردمان باستانی در این سرزمین است.

سفر به کهن دژ، تجربه ای است فراتر از یک بازدید ساده از یک بنای قدیمی. این قلعه صخره ای، خواننده را به سفری خیالی در دل تاریخ می برد و با هر قدم، پرده از رازهای پنهان خود برمی دارد. برای درک عمیق تر این شاهکار معماری، باید به جزئیات فضاهای مختلف آن دقیق شد؛ از دالان های پر پیچ وخم که شریان های ارتباطی قلعه بوده اند تا اتاق های سنگی که روزگاری پناهگاه، سکونتگاه و مرکز فرماندهی حاکمان بوده اند. این دژ باستانی، با راه پله های سنگی که به طبقات بالاتر اوج می گیرند، سیستم آبرسانی خلاقانه و فضاهای دفاعی مستحکم، تصویری کامل از زندگی، مقاومت و تدبیر نیاکانمان را پیش روی چشم های ما می گشاید. هر بخش از این قلعه، گواهی است بر توانایی انسان در رام کردن طبیعت و ساختن پناهگاهی امن در دل کوه.

کهن دژ در یک نگاه: کلیات ساختار و معماری

کهن دژ، که در زبان محلی به قلعه بهستان یا قلعه دیو نیز شهرت دارد، گوهری نهفته در شهرستان ماهنشان استان زنجان است. این قلعه تاریخی بر فراز صخره ای عظیم و در کنار رود پرآب قزل اوزن قرار گرفته، گویی نگاهی ابدی به جریان زندگی در دره پیش رویش دارد. قدمت این بنای اسرارآمیز به دوران مادها بازمی گردد و ردپای معماری هخامنشی و دوره های اسلامی نیز در گوشه و کنار آن به چشم می خورد. این اثر ملی که در سال ۱۳۵۶ به ثبت رسیده، خود گواهی است بر اهمیت تاریخی و فرهنگی این منطقه از ایران.

معماری کهن دژ از نوع قلعه های صخره ای و دستکند است؛ به این معنا که سازندگان آن به جای ساخت بنا بر روی زمین، دل کوه را تراشیده اند و اتاق ها، دالان ها و راه پله ها را در آن حفر کرده اند. این روش ساخت، قلعه را به جزئی جدایی ناپذیر از طبیعت تبدیل کرده و استحکام بی نظیری به آن بخشیده است. مواد اصلی به کار رفته در این بنا، سنگ خود کوه و ساروج برای استحکام بخشی و گچ برای اندودکاری برخی فضاهای داخلی بوده است. فضای کلی قلعه به سه بخش اصلی تقسیم می شود: دالان های ارتباطی، راه پله های مرتفع و اتاق های متعدد با کاربری های گوناگون. هر یک از این بخش ها، نه تنها به لحاظ عملکردی مکمل یکدیگر بوده اند، بلکه از نظر زیبایی شناختی و مهندسی نیز شاهکاری محسوب می شوند که درک پیچیدگی آن ها، بازدیدکننده را به تحسین وا می دارد.

دالان ها: شریان های ارتباطی و رازهای کهن دژ

قدم گذاشتن در دالان های کهن دژ، حسی از بازگشت به گذشته را در انسان زنده می کند. این دالان ها، راهروهای عریض و بزرگی هستند که به صورت شبکه ای پیچیده، بخش های مختلف قلعه را به هم متصل می کردند. تصور کنید در گذشته، نگهبانان و ساکنان قلعه چگونه در این مسیرها رفت وآمد می کردند، آذوقه جابه جا می شد و پیام ها از یک سو به سوی دیگر می رسید.

توصیف فیزیکی دالان ها

دالان های قلعه بهستان ابعاد متفاوتی دارند، اما برخی از پهن ترین آن ها تا سه متر عرض دارند که امکان عبور و مرور نسبتاً آسان را فراهم می کرده است. این راهروها اغلب با پیچ وخم های هوشمندانه و ناگهانی طراحی شده اند که نه تنها به زیبایی معماری می افزاید، بلکه کارکرد دفاعی مهمی نیز داشته است. تصور کنید مهاجمی که برای اولین بار وارد این دالان ها می شود، چگونه در این پیچ وخم ها سردرگم می شد و از سرعت و تمرکز او کاسته می گردید. گشودگی ها و فرورفتگی های گاه وبیگاه در دیواره دالان ها نیز، احتمالاً برای قرار دادن مشعل ها یا پیه سوزها بوده که مسیر را در تاریکی روشن می کرده اند، و یا شاید برای دیده بانی های کوچک و لحظه ای.

کارکرد و اهمیت دالان ها

اهمیت دالان ها در کهن دژ را می توان از چندین جنبه بررسی کرد. اول، آنها نقش شریان های حیاتی را برای دسترسی به اتاق ها، انبارها و نقاط دیده بانی ایفا می کردند. دوم، نقش دفاعی آنها بسیار کلیدی بود. پیچیدگی دالان ها، راه را برای مهاجمین دشوار می ساخت و به مدافعان این امکان را می داد که از موقعیت های استراتژیک به دشمن حمله کنند. این پیچ وخم ها، نوعی استتار طبیعی ایجاد می کردند و مانع از دید مستقیم مهاجمین به عمق قلعه می شدند. علاوه بر این، دالان ها در تهویه هوا و جریان نور طبیعی به طبقات زیرین قلعه نیز کمک می کردند. این کانال های هوا، هوای تازه را به اعماق صخره می رساندند و فضاهای داخلی را قابل سکونت تر می کردند، به خصوص در طول محاصره های طولانی. حس خنکی و سنگینی هوا در دالان ها، گواهی است بر همین کارکرد طبیعی.

تغییرات تاریخی دالان ها

بررسی ها نشان می دهد که دالان ها در طول زمان دستخوش تغییر و توسعه بوده اند. در هر دوره تاریخی، با توجه به نیازهای دفاعی و سکونتی، بخش هایی به آنها اضافه شده یا تغییر کاربری داده اند. این تکامل، نشان دهنده حیات پویا و استفاده مستمر از قلعه بهستان در طول قرون متمادی است. تصور می شود که در دوره های اولیه، شاید دالان ها ساده تر بوده اند و به مرور زمان و با گسترش قلعه و افزایش جمعیت، پیچیدگی و وسعت آنها نیز افزایش یافته است.

راه پله ها: صعود به سوی تاریخ و دیده بانی

در قلعه کهن دژ، راه پله ها نه فقط وسیله ای برای جابه جایی بین طبقات، بلکه نمادی از عزم و اراده سازندگان آن برای غلبه بر طبیعت و دستیابی به بلندترین نقاط جهت دیده بانی و دفاع بوده اند. هر پله، داستانی از هزاران قدمی را در دل خود دارد که در طول قرون متمادی توسط نگهبانان و فرماندهان برداشته شده است.

تنوع و موقعیت راه پله ها

قلعه بهستان دارای چندین مجموعه راه پله است که هر یک ویژگی های خاص خود را دارند. مهم ترین آنها، راه پله های زیگ زاگی در ضلع های غربی و شرقی قلعه هستند. این راه پله ها از پایین ترین قسمت شمالی قلعه آغاز می شدند و با پیچ وخم های تند، به سمت بالا هدایت می کردند. متأسفانه، طبقات پایینی این راه پله ها به دلیل فرسایش و گذر زمان، فرو ریخته اند و دسترسی به آنها بسیار خطرناک و تقریباً ناممکن است. اما راه پله ضلع شمال غربی، وضعیت سالم تری دارد و همچنان تا حدودی قابل استفاده است. این راه پله ها با عرضی حدود یک متر، نشان دهنده تأثیر معماری اسلامی در دوره های بعدی ساخت و توسعه قلعه هستند که با الهام از سبک راه پله های سرپوشیده و طاق دار آن دوران ساخته شده اند. این قسمت از قلعه، حس راهروهای مساجد قدیمی را به بیننده القا می کند و از نظر معماری، بسیار چشمگیر است.

معماری و جزئیات راه پله ها

راه پله ها عمدتاً در دل صخره تراشیده شده اند. دقت و ظرافت در کنده کاری سنگ ها، حتی در قسمت های تخریب شده نیز آشکار است. در بالای راه پله شمال غربی، اتاقی با سقف طاق دار به چشم می خورد که یادآور محراب های مساجد دوران اسلامی است. این بخش، نه تنها از نظر مذهبی اهمیت داشته، بلکه احتمالاً به عنوان فضایی برای استراحت یا حتی عبادت سربازان و حاکمان نیز به کار می رفته است. این نوع طراحی، نشان دهنده تلاقی کاربری های نظامی و مذهبی در این قلعه است و عمق فرهنگی سازندگان را به نمایش می گذارد.

وضعیت کنونی و دسترسی

امروزه، به دلیل تخریب گسترده طبقات پایینی و فرسایش شدید، صعود از اغلب راه پله ها بسیار خطرناک است و حتی با تجهیزات کوهنوردی نیز چالش برانگیز محسوب می شود. این وضعیت، دسترسی عمومی به بالای قلعه را محدود کرده است. اما می توان تصور کرد که در گذشته، از بالای قلعه چه دیدی بر منطقه اطراف حاکم بوده است. نقطه ای بلند و استراتژیک که به مدافعان امکان اشراف کامل بر رودخانه قزل اوزن، دشت های اطراف و هرگونه حرکت دشمن را می داده است. دیده بانی از این ارتفاع، بی شک احساس قدرت و امنیت را به ساکنان قلعه می بخشیده و هرگونه تهدیدی را از کیلومترها دورتر قابل تشخیص می ساخته است.

صعود به بالای قلعه کهن دژ، حتی در وضعیت کنونی، حسی از پیروزی بر زمان و طبیعت را به همراه دارد. از آن بالا، تمام منطقه زیر پای انسان گسترده می شود و می توان عظمت تصمیم نیاکانمان را در انتخاب این نقطه استراتژیک برای ساخت چنین دژی به وضوح درک کرد.

اتاق ها: پناهگاه، سکونتگاه و مرکز فرماندهی

اتاق های کهن دژ، قلب تپنده این قلعه باستانی محسوب می شوند؛ جایی که زندگی در جریان بوده، تصمیمات سرنوشت ساز گرفته می شده و سربازان برای دفاع از سرزمین، آماده می شده اند. این فضاها، با ابعاد و معماری متنوع خود، گواهی بر سلسله مراتب اجتماعی و کاربری های مختلف در دوران اوج قلعه هستند.

اتاق های بزرگ (مسکونی و اداری)

در قلعه بهستان، اتاق های بزرگ تری به چشم می خورند که ابعاد آن ها معمولاً حدود ۵ متر طول در ۲.۶ متر عرض و ارتفاعی در حدود ۲.۷ متر از کف تا سقف را نشان می دهد. سقف این اتاق ها اغلب مسطح است که نشان دهنده روش خاص کنده کاری و استحکام بخشی آنهاست. در گوشه و کنار این اتاق ها، گودی های کوچک و دایره ای یا مثلثی شکل تعبیه شده است که از آنها برای قرار دادن پیه سوز جهت روشنایی استفاده می شده است. این گودی ها، نوری کم جان اما کافی را برای انجام فعالیت های روزمره فراهم می کردند.

در برخی از این اتاق های بزرگ، فضاهای کوچک تر و هم اندازه با یک متر در یک متر نیز دیده می شود که احتمالاً به عنوان انباری های کوچک یا کمد برای نگهداری اشیاء شخصی یا آذوقه مورد استفاده قرار می گرفته اند. کاربری این اتاق های بزرگ به احتمال زیاد محل اقامت حاکمان و فرماندهان قلعه، برگزاری جلسات اداری و دفاعی، و همچنین فضایی برای جمع آوری و نگهداری آذوقه و غلات بوده است. یکی از نمونه های خاص، اتاقی در ضلع شمال شرقی قلعه است که دیوارها و کف آن با گچ اندود شده است. این گچ کاری، نشان از اهمیت ویژه این اتاق و احتمالاً کاربری مسکونی خاص برای افراد رده بالاتر یا به عنوان فضای پذیرایی از مهمانان مهم را دارد. حس لطافت گچ در برابر سختی سنگ، در این اتاق تضاد زیبایی ایجاد می کند.

اتاق های کوچک (سربازخانه و نگهبانی)

در کنار اتاق های بزرگ، تعداد زیادی اتاق کوچک تر نیز در کهن دژ وجود دارند. ابعاد این اتاق ها معمولاً حدود ۲ متر در ۲.۵ متر با ارتفاعی در حدود ۲.۴ متر است. برخلاف اتاق های بزرگ، سقف برخی از این اتاق های کوچک جناغی یا تیزه دار است که از نظر معماری جالب توجه است. در دیواره های این اتاق ها نیز گودی های مثلثی یا مدور برای پیه سوز دیده می شود، اما تعداد و اندازه دریچه های روشنایی (که عمدتاً شکاف هایی در دل صخره بوده اند) متناسب با اندازه اتاق کوچک تر است.

کاربری این اتاق های کوچک، به احتمال زیاد محل استراحت نگهبانان و سربازان، یا به عنوان انبارهای کوچکتر برای نگهداری تجهیزات و لوازم مورد نیاز بوده است. این تفکیک فضایی، نشان دهنده سازماندهی دقیق و کارآمد قلعه برای جای دادن جمعیت های مختلف با نیازهای متفاوت است. می توان تصور کرد که در شب های سرد، چگونه سربازان در این اتاق های کوچک و پناهگاه مانند، از گزند سرما در امان می ماندند و با نور کم پیه سوزها، شب را به صبح می رساندند.

تفکیک طبقاتی و یافته های سفالین

بر اساس مطالعات باستان شناسی، قلعه بهستان دارای یک تفکیک طبقاتی در فضاهای خود بوده است. طبقات بالایی قلعه، بخش های حکومتی و اداری و همچنین فضاهای دیده بانی را شامل می شده اند که به حاکمان و فرماندهان اختصاص داشته است. این بخش ها، به دلیل اشراف بر منطقه، از اهمیت استراتژیک بالایی برخوردار بوده اند. در مقابل، طبقات پایینی، به عنوان انباری برای محصولات کشاورزی و غلات، و همچنین پناهگاهی امن برای مردم در زمان خطر مورد استفاده قرار می گرفته اند.

کشف سفالینه های مختلف در این قلعه، اطلاعات ارزشمندی درباره کاربری فضاهای مختلف آن به دست می دهد. سفال های ساده با نقوش هندسی و سفال های کنده کاری شده زیر لعاب سبز و کرم رنگ که متعلق به قرن پنجم هجری هستند، نشان دهنده استفاده مداوم از قلعه در دوره اسلامی و همچنین فعالیت های روزمره و زندگی در این فضاها است. این یافته ها به باستان شناسان کمک می کند تا تصویری دقیق تر از چگونگی زندگی و فعالیت در این دژ باستانی ترسیم کنند و داستان هر اتاق را به نحوی کامل تر روایت کنند.

نوع اتاق	ابعاد تقریبی	ارتفاع تقریبی	ویژگی سقف	کاربری احتمالی
اتاق های بزرگ	۵x۲.۶ متر	۲.۷ متر	مسطح	مسکونی (حاکمان)، اداری، انباری اصلی
اتاق های کوچک	۲x۲.۵ متر	۲.۴ متر	جناغی یا تیزه دار	سربازخانه، نگهبانی، انباری کوچک
جدول مقایسه ای اتاق های اصلی کهن دژ

فضاهای حیاتی و دفاعی دیگر کهن دژ

کهن دژ فراتر از اتاق ها و دالان ها، دارای فضاهای دیگری نیز بوده که برای بقا، مقاومت و دفاع از ساکنانش حیاتی بوده اند. این بخش ها، نشان دهنده هوشمندی و آینده نگری سازندگان در تأمین نیازهای اولیه و ایجاد یک سیستم دفاعی جامع در برابر تهدیدات هستند.

سیستم آبرسانی قلعه

یکی از مهم ترین و اعجاب آورترین جنبه های مهندسی قلعه بهستان، سیستم آبرسانی آن است که اهمیت حیاتی در پایداری این دژ در برابر محاصره های طولانی داشته است. در بالاترین قسمت قلعه، یک حوض بزرگ سنگی و ساروجی با ابعاد تقریبی ۷ متر در ۳ متر ساخته شده بود. این حوض، منبع اصلی تأمین آب آشامیدنی و مصرفی ساکنان قلعه محسوب می شد.

آب مورد نیاز این حوض با استفاده از لوله های گلی نیم متری که در زبان محلی به گنگ آب معروف بودند، از رودخانه قزل اوزن یا چشمه های اطراف به بالای قلعه هدایت می شد. تصور کنید چه تدبیر و تلاشی لازم بود تا در آن دوران، بدون ابزارآلات پیشرفته، چنین سیستمی برای انتقال آب به ارتفاعات بالا ایجاد شود. این سیستم، نه تنها نشان دهنده تخصص بی نظیر مهندسی سازندگان است، بلکه اهمیت استراتژیک آب را در معماری دفاعی قلعه های باستانی به خوبی نشان می دهد. توانایی ذخیره و تأمین آب در شرایط محاصره، به معنای تفاوت بین بقا و سقوط قلعه بود و کهن دژ در این زمینه، نمونه ای مثال زدنی است.

روزنه ها و سوراخ ها

در پایین ترین قسمت های قلعه و در دیواره های سنگی آن، روزنه ها و سوراخ های متعددی به چشم می خورد. این روزنه ها عمدتاً برای تأمین نور و تهویه هوا به فضاهای داخلی و تاریک قلعه ساخته شده بودند. در دل صخره، جایی که نور خورشید به سختی نفوذ می کند، این شکاف ها دریچه ای به سوی زندگی بودند.

علاوه بر کارکرد تهویه و روشنایی، بسیاری از این روزنه ها کاربرد دفاعی نیز داشته اند. آنها به عنوان تیرکش یا دیده بانی های کوچک عمل می کردند و به مدافعان این امکان را می دادند که بدون قرار گرفتن در معرض خطر، به سمت مهاجمان تیراندازی کنند یا تحرکات دشمن را زیر نظر بگیرند. این طراحی هوشمندانه، نشان می دهد که هر عنصر در معماری قلعه، دو یا چند کارکرد را همزمان ایفا می کرده و از هر فرصتی برای تقویت بنیه دفاعی قلعه استفاده می شده است.

فضاهای دفاعی بیرونی و ارتباط با طبیعت

کهن دژ نه تنها در داخل، بلکه در فضاهای بیرونی خود نیز از استحکامات دفاعی بهره می برده است. موقعیت طبیعی کوه و صخره های اطراف، به خودی خود سدی مستحکم در برابر مهاجمان بوده است. اما فراتر از آن، این قلعه ارتباطی ناگسستنی با پدیده های طبیعی اطراف خود دارد، از جمله دودکش های جن که در نزدیکی آن قرار گرفته اند. این سازه های سنگی طبیعی، نه تنها به زیبایی و رازآلودگی منطقه می افزایند، بلکه می توانستند در گذشته به عنوان نقاط دیده بانی طبیعی یا حتی استتار برای نیروهای دفاعی مورد استفاده قرار گیرند.

همگرایی معماری دستکند با توپوگرافی منحصر به فرد منطقه، کهن دژ را به یک قلعه دفاعی تقریباً نفوذناپذیر تبدیل کرده بود. لبه های تیز صخره ها، شیب های تند و عوارض طبیعی، همگی به نفع مدافعان عمل می کردند و هرگونه تلاش برای حمله مستقیم به قلعه را با دشواری های زیادی مواجه می ساختند. این تعامل میان انسان و طبیعت، گواهی است بر درک عمیق سازندگان از محیط پیرامون و استفاده بهینه از آن برای اهداف دفاعی.

سیر تحول فضاهای کهن دژ در گذر زمان

کهن دژ، یک بنای ایستا نبوده، بلکه در طول قرون متمادی، شاهد تغییرات و تحولات بسیاری در فضاهای خود بوده است. این قلعه، داستانی از لایه های مختلف تاریخ ایران را در دل خود جای داده و هر دوره، اثری از خود بر جای گذاشته است.

شواهد باستان شناسی نشان می دهد که در دوره های مختلف، به خصوص از دوران مادها و هخامنشیان تا عصر اسلامی (به ویژه تا قرن پنجم هجری)، بخش های جدیدی به قلعه اضافه شده اند. این اضافه شدن ها شامل حفر اتاق های جدید، گسترش دالان ها و ساخت راه پله های متعدد بوده که همگی به تدریج به ساختار اصلی قلعه پیوسته اند. به عنوان مثال، راه پله های با عرض یک متر و اتاق طاق دار شبیه به محراب های اسلامی در بالای راه پله شمال غربی، نمونه هایی بارز از تأثیر معماری دوره اسلامی بر این بنای کهن هستند.

کاربری برخی فضاها نیز در طول زمان تغییر کرده است. طبقات بالایی که شاید در ابتدا برای دیده بانی یا اقامت حاکمان بوده، در دوره های دیگر نقش اداری و سیاسی منطقه را ایفا کرده اند. همچنین، طبقات پایینی که برای انبار کردن محصولات کشاورزی و غلات استفاده می شده اند، در زمان های اضطراری به پناهگاهی برای مردم تبدیل می شدند. این استفاده پیوسته و منعطف از بنا، نشان دهنده اهمیت و جایگاه محوری قلعه بهستان در زندگی مردمان منطقه در طول تاریخ است. این قلعه به عنوان یک مرکز اداری و سیاسی محلی، نقش مهمی در سازماندهی و اداره منطقه داشته و گواهی بر اهمیت آن در تاریخ این سرزمین است.

وضعیت کنونی و چالش های فضاهای کهن دژ

با وجود عظمت و شکوه تاریخی، فضاهای مختلف کهن دژ امروزه با چالش های جدی روبرو هستند و بخش های زیادی از این شاهکار معماری در معرض تخریب و ویرانی قرار دارند. این وضعیت نگران کننده، نتیجه ترکیبی از عوامل طبیعی و انسانی است که ادامه حیات این میراث ارزشمند را تهدید می کند.

تخریب گسترده و دلایل آن

بسیاری از طبقات پایینی قلعه به دلیل فرسایش شدید و گذشت زمان فرو ریخته اند و دسترسی به آنها دیگر امکان پذیر نیست. دالان ها و راه پله ها نیز در وضعیت خطرناکی قرار دارند و تردد در آنها دشوار و پرخطر است. این تخریب گسترده دلایل متعددی دارد:

1. عوامل طبیعی: بادهای شدید که دائماً در منطقه می وزند، باران های فصلی و فرسایش ناشی از جریان رودخانه قزل اوزن در پای قلعه، همگی به تدریج دیواره های سنگی و ساختار بنا را فرسوده کرده اند. سنگ های سست تر در برابر این عوامل مقاومت کمتری نشان داده و باعث ریزش بخش هایی از قلعه شده اند.
2. عوامل انسانی: بی توجهی، عدم مرمت و نگهداری کافی در طول سالیان متمادی، و حتی کوهنوردی های نادرست و غیرمسئولانه در گذشته، به ساختار قلعه آسیب رسانده است. هرگونه دست درازی به این بنای شکننده، روند تخریب را سرعت می بخشد. امروزه، تنها راه دسترسی به بالای قلعه از طریق صعود بر روی تخته سنگ های بزرگ و با استفاده از تجهیزات کوهنوردی امکان پذیر است که خود نشان دهنده میزان تخریب راه پله های اصلی است.

متأسفانه، تنها بخش شمالی قلعه نسبتاً سالم باقی مانده است، اما اگر توجه و مراقبت ویژه به آن اختصاص نیابد، این بخش نیز در آینده نزدیک به سرنوشت سایر قسمت ها دچار خواهد شد. حفظ بقایای کهن دژ، نه تنها یک وظیفه ملی، بلکه یک مسئولیت جهانی است.

ضرورت حفاظت و مرمت

برای نجات کهن دژ از تخریب کامل و حفظ فضاهای باقی مانده آن، اتخاذ تدابیر فوری و جدی ضروری است. این تدابیر باید شامل موارد زیر باشد:

• مرمت و استحکام بخشی: انجام مطالعات دقیق باستان شناسی و مهندسی برای شناسایی نقاط آسیب دیده و اجرای پروژه های مرمت و استحکام بخشی با استفاده از روش های استاندارد و مواد مقاوم.
• حفاظت از عوامل طبیعی: طراحی و اجرای راهکارهایی برای کاهش اثرات فرسایشی باد، باران و آب رودخانه، مانند ایجاد زهکش ها یا پوشش های محافظتی در مناطق آسیب پذیر.
• آموزش و آگاهی بخشی: ارتقاء آگاهی عمومی درباره اهمیت تاریخی و فرهنگی قلعه بهستان و لزوم حفظ آن، به ویژه در میان گردشگران و ساکنان محلی، برای جلوگیری از آسیب های انسانی.
• تسهیل دسترسی ایمن: در صورت امکان و بدون آسیب رساندن به بنا، ایجاد مسیرهای دسترسی ایمن تر برای بازدیدکنندگان، تا افراد بیشتری بتوانند از این میراث ارزشمند دیدن کنند.

کهن دژ، یک گنجینه ملی است که با هر روز تأخیر، بخش های بیشتری از آن از دست می رود. باید دست به دست هم داد تا این قلعه سنگی، همچنان داستان های خود را برای نسل های آینده روایت کند.

میراث کهن دژ، فراتر از تکه های سنگی در دل کوه است؛ این قلعه، روایتی زنده از استقامت، تدبیر و هویت نیاکان ماست که باید برای نسل های آتی حفظ شود.

نتیجه گیری: میراثی ماندگار در دل صخره ها

سفری مجازی در فضاهای مختلف کهن دژ (قلعه بهستان)، ما را با خود به اعماق تاریخ و تمدن ایران برد و پرده از رازهای یک شاهکار معماری دستکند برداشت. از دالان های پیچ درپیچ که شریان های حیاتی این دژ محسوب می شدند و هر پیچ آن، استراتژی دفاعی خاصی را نهفته داشت، تا راه پله هایی که به سوی دیده بانی های مرتفع و فضاهای مقدس اسلامی اوج می گرفتند. اتاق های بزرگ و کوچک که روزگاری محل زندگی، فرماندهی و پناهگاهی امن برای مردمان بوده اند، همگی گواه بر زندگی پویا و سازمان یافته در دل این صخره های کهن هستند.

سیستم آبرسانی خلاقانه، روزنه های هوشمندانه برای نور و تهویه، و همزیستی با پدیده های طبیعی اطراف، همگی نشان از پیچیدگی معماری و مهندسی بی نظیر این قلعه باستانی دارند. کهن دژ، نه تنها یک بنا، بلکه نمادی از استقامت، تدبیر و هویت فرهنگی است که در گذر زمان، با تغییر کاربری و گسترش فضاها، خود را با نیازهای هر دوره وفق داده است. این قلعه، داستانی از هزاران سال تلاش و بقا را روایت می کند که با هر سنگ و هر حفره آن آمیخته شده است.

امروزه، کهن دژ با چالش های بزرگی نظیر فرسایش طبیعی و عوامل انسانی روبروست، اما با همه این تفاسیر، همچنان با شکوه و عظمت خود بر فراز صخره ایستاده است. بازدید از این اثر شگفت انگیز، تجربه ای فراموش نشدنی است که هر علاقه مند به تاریخ و معماری را به تفکر وا می دارد. حفظ این میراث ماندگار برای نسل های آینده، وظیفه ای ملی و همگانی است تا داستان حماسه و زندگی در کهن دژ، همچنان برای آیندگان روایت شود و این دژ باستانی، همچون نگینی در دل تاریخ ایران بدرخشد.