چند بار می توان از تبصره استفاده کرد؟ راهنمای جامع ۱۴۰۴

به طور کلی، دانش آموزان در دوره دوم متوسطه (پایه های دهم، یازدهم و دوازدهم) می توانند برای ۴ درس خود از قانون تک ماده (تبصره) استفاده کنند و در دوره اول متوسطه (پایه های هفتم، هشتم و نهم) این امکان برای ۲ درس فراهم است. این قانون به دانش آموزانی که نمره قبولی درسی را کسب نکرده اند اما شرایط لازم را دارند، کمک می کند تا بدون نیاز به شرکت مجدد در امتحان، آن درس را با موفقیت پشت سر بگذارند و به پایه بالاتر یا فارغ التحصیلی برسند. اطلاعات این مقاله بر اساس آخرین آیین نامه ها و بخشنامه های آموزش و پرورش تا سال ۱۴۰۴ به روزرسانی شده اند تا ابهامات موجود را برطرف سازند و راهنمایی کامل و دقیقی ارائه دهند.

تبصره و تک ماده چیست؟

قانون تک ماده یا تبصره یکی از تسهیلاتی است که در نظام آموزشی ایران برای دانش آموزان در نظر گرفته شده است. این قانون به دانش آموزانی امکان می دهد که در یک یا چند درس خود موفق به کسب نمره قبولی نشده اند، اما با رعایت شرایط خاص، بتوانند بدون تکرار آن درس یا شرکت در امتحان مجدد، به پایه بالاتر ارتقا پیدا کنند و یا فارغ التحصیل شوند. هدف اصلی از وضع این قانون، جلوگیری از مردودی بی مورد دانش آموزان و کمک به آن ها برای ادامه تحصیل است.

فرق تک ماده و تبصره چیست؟

در میان دانش آموزان و والدین، همواره این سوال مطرح است که آیا تک ماده و تبصره با یکدیگر تفاوتی دارند؟ در گذشته ممکن بود تفاوت های جزئی بین این دو اصطلاح وجود داشته باشد، اما بر اساس آیین نامه های جدید وزارت آموزش و پرورش، به خصوص برای دوره دوم متوسطه، این دو اصطلاح عموماً به یک معنا به کار می روند و کارکرد مشابهی دارند. در واقع، هر دو به سازوکاری اشاره دارند که به دانش آموز اجازه می دهد تا با وجود کسب نمره پایین در یک درس، در صورت داشتن شرایط دیگر، آن درس را قبول تلقی کند.

این قانون تنها برای دروس نظری قابل استفاده است و نمی توان آن را برای دروسی مانند دروس مهارتی و کارورزی در رشته های فنی و حرفه ای به کار برد، مگر در موارد خاص و با بخشنامه های جداگانه که باید از مسئولین مدارس یا آموزش و پرورش منطقه استعلام شود.

قوانین کلی استفاده از تک ماده در نظام آموزشی

استفاده از قانون تک ماده مستلزم رعایت شرایطی است که توسط وزارت آموزش و پرورش تعیین شده اند. آگاهی از این شرایط برای دانش آموزان و خانواده هایشان بسیار حائز اهمیت است تا بتوانند تصمیم گیری آگاهانه ای برای آینده تحصیلی خود داشته باشند.

شرط اصلی: نمره سالانه و معدل کل

یکی از مهم ترین شروط استفاده از تک ماده، کسب نمره سالانه مشخص در درس مورد نظر است. نمره سالانه مجموع نمرات دانش آموز در طول سال تحصیلی، شامل نمرات مستمر و نمرات امتحانی نوبت اول و دوم، با ضرایب مشخص است. علاوه بر نمره سالانه، در برخی مقاطع و شرایط، معدل کل دانش آموز نیز در اعمال قانون تک ماده نقش دارد.

نمره سالانه چگونه محاسبه می شود؟

محاسبه نمره سالانه در دوره های مختلف تحصیلی متفاوت است. درک این شیوه محاسبه به دانش آموزان کمک می کند تا از وضعیت تحصیلی خود مطلع شوند و در صورت نیاز، برای جبران نمرات پایین تر برنامه ریزی کنند. در ادامه به تفکیک مقاطع تحصیلی، نحوه محاسبه نمره سالانه را شرح می دهیم:

محاسبه نمره سالانه در دوره دوم متوسطه (پایه های دهم، یازدهم و دوازدهم)

نمره سالانه در این دوره با استفاده از فرمول زیر محاسبه می شود:

نمره سالانه = [(نمره مستمر نوبت اول × 1) + (نمره برگه نوبت اول × 2) + (نمره مستمر نوبت دوم × 1) + (نمره برگه نوبت دوم × 4)] ÷ 8

به عنوان مثال، فرض کنید دانش آموزی در یک درس نمرات زیر را کسب کرده است:

• نمره مستمر نوبت اول: ۱۵
• نمره برگه نوبت اول: ۱۳
• نمره مستمر نوبت دوم: ۱۵
• نمره برگه نوبت دوم: ۶

با جایگذاری این نمرات در فرمول، نمره سالانه او به شرح زیر خواهد بود:

[(۱۵ × ۱) + (۱۳ × ۲) + (۱۵ × ۱) + (۶ × ۴)] ÷ ۸ = (۱۵ + ۲۶ + ۱۵ + ۲۴) ÷ ۸ = ۸۰ ÷ ۸ = ۱۰

در این صورت، نمره سالانه این دانش آموز ۱۰ خواهد بود و با توجه به شرایط تک ماده، می تواند از این قانون استفاده کند.

محاسبه نمره سالانه در دوره اول متوسطه (پایه های هفتم، هشتم و نهم)

در دوره اول متوسطه، نحوه محاسبه نمره سالانه کمی متفاوت است:

نمره سالانه = (نمره نوبت اول) + (نمره نوبت دوم × 2)

که در آن:

• نمره نوبت اول = (نمره مستمر نوبت اول + نمره پایانی نوبت اول) ÷ 2
• نمره نوبت دوم = (نمره مستمر نوبت دوم + نمره پایانی نوبت دوم) ÷ 2

برای مثال، اگر دانش آموزی در درس ریاضی در نوبت اول مستمر ۱۲.۵ و پایانی ۱۰ داشته باشد، نمره نوبت اول او تقریباً ۱۲ خواهد بود. اگر در نوبت دوم مستمر ۱۶ و پایانی ۱۳ داشته باشد، نمره نوبت دوم او تقریباً ۱۵ می شود. در این صورت، نمره سالانه او به این صورت محاسبه می شود:

نمره سالانه = ۱۲ + (۱۵ × ۲) = ۱۲ + ۳۰ = ۴۲

نمره سالانه بالای ۳۰ برای این مقطع، شرط استفاده از تک ماده را فراهم می کند.

دروس مهارتی و کارورزی معمولاً مشمول قانون تک ماده نمی شوند. برای دروس رشته کار و دانش، حداقل نمره قبولی در بخش نظری ۱۲ و در بخش عملی بستگی به استاندارد مهارت اعلام شده توسط دستگاه متولی دارد.

چند بار می توان از تبصره (تک ماده) استفاده کرد؟

پاسخ به این سوال، بسته به مقطع تحصیلی دانش آموز متفاوت است و بر اساس آخرین بخشنامه ها، تغییراتی در سال های اخیر، به خصوص برای دوره دوم متوسطه، اعمال شده است.

تعداد دفعات استفاده از تک ماده در دوره دوم متوسطه (پایه های دهم، یازدهم، دوازدهم)

بر اساس آخرین تغییرات قوانین آموزش و پرورش، از سال ۱۴۰۴ دانش آموزان دوره دوم متوسطه (پایه های دهم، یازدهم و دوازدهم) می توانند برای ۴ درس از قانون تک ماده استفاده کنند. نکته قابل توجه در این تغییرات، حذف محدودیت نهایی یا غیرنهایی بودن دروس برای استفاده از تک ماده است. این بدان معناست که دانش آموز می تواند چهار درس نهایی یا چهار درس غیرنهایی یا ترکیبی از آن ها را تک ماده کند.

شرایط دقیق استفاده از تک ماده در این دوره به شرح زیر است:

• نمره سالانه (آخرین نمره درس افتاده، چه سالانه، چه تابستانی و چه غیرحضوری) باید حداقل ۷ باشد.
• معدل کل دوره دوم متوسطه نباید کمتر از ۱۰ باشد.

در جدول زیر، شرایط قبولی و استفاده از تک ماده در پایه های دهم، یازدهم و دوازدهم خلاصه شده است:

وضعیت نمره سالانه	وضعیت نمره برگه امتحانی (نهایی)	وضعیت دانش آموز	توضیحات
۱۰ و بالاتر	۷ و بالاتر	قبول	نیازی به تک ماده نیست.
۱۰ و بالاتر	کمتر از ۷	استفاده از تک ماده	در صورت عدم پر شدن سقف ۴ درس.
بین ۷ تا ۱۰	هر نمره ای	استفاده از تک ماده	در صورت عدم پر شدن سقف ۴ درس.
کمتر از ۷	کمتر از ۷	مردود	نیاز به شرکت مجدد در امتحان.

تعداد دفعات استفاده از تک ماده در دوره اول متوسطه (پایه های هفتم، هشتم، نهم)

در دوره اول متوسطه (پایه های هفتم، هشتم و نهم)، دانش آموزان در طول این سه پایه می توانند برای ۲ درس از قانون تک ماده استفاده کنند. شرایط کلی برای این مقطع عبارتند از:

• نمره سالانه در درس مورد نظر نباید کمتر از ۳۰ باشد. (با احتساب ضریب ۲ برای نمره نوبت دوم)
• معدل کل دانش آموز در پایان سال تحصیلی باید حداقل ۱۲ باشد.

در جدول زیر، شرایط قبولی و استفاده از تک ماده در پایه های هفتم، هشتم و نهم خلاصه شده است:

وضعیت معدل کل	وضعیت نمره سالانه	وضعیت دانش آموز	توضیحات
۱۰ و بالاتر	۳۰ و بالاتر	قبول	نیازی به تک ماده نیست.
۱۲ و بالاتر	کمتر از ۳۰ (اما با نمره پایانی بالاتر از ۷)	استفاده از تک ماده	در صورت عدم پر شدن سقف ۲ درس در طول این دوره.
کمتر از ۱۰	هر نمره ای	مردود	نیاز به شرکت مجدد در امتحان یا تکرار پایه (با تشخیص مدرسه).

تک ماده برای مدارس خاص (تیزهوشان، نمونه دولتی، بزرگسالان)

قانون تک ماده برای دانش آموزان مدارس خاص مانند تیزهوشان و نمونه دولتی نیز وجود دارد، اما ممکن است شرایط و تفسیر آن در این مدارس با توجه به آیین نامه های داخلی سختگیرانه تر باشد. به عنوان مثال، برخی از مدارس تیزهوشان ممکن است شروط معدل بالاتری را برای فارغ التحصیلی یا ارتقای پایه تعیین کنند که در صورت عدم رعایت آن، حتی با وجود شرایط تک ماده، دانش آموز مجبور به انتقال به مدرسه عادی شود.

برای مدارس بزرگسالان و داوطلبان آزاد، قوانین تک ماده ممکن است متفاوت باشد. در برخی موارد، داوطلبان آزاد ممکن است مشمول قانون تک ماده نشوند و برای قبولی در هر درس نیاز به کسب نمره حداقل ۱۰ در امتحان نهایی داشته باشند. بهترین راه برای اطلاع از جزئیات این موارد، مراجعه به آیین نامه های خاص این مدارس یا تماس مستقیم با مسئولین اداره آموزش و پرورش منطقه مربوطه است.

نحوه اعمال تک ماده: خودکار یا درخواست؟

بسیاری از دانش آموزان و والدینشان نگران این هستند که آیا برای استفاده از قانون تک ماده باید درخواست خاصی ارائه دهند یا خیر. به طور کلی، قانون تک ماده توسط سیستم آموزشی و با توجه به شرایط تحصیلی دانش آموز، به صورت خودکار اعمال می شود. این بدان معناست که پس از محاسبه نمرات و بررسی معدل، اگر دانش آموزی واجد شرایط تک ماده باشد، سیستم به صورت خودکار آن درس را برای او قبول ثبت می کند و نیازی به اقدام خاصی از سوی دانش آموز نیست.

چه زمانی دانش آموز باید درخواست دهد؟

با این حال، در برخی موارد، دانش آموز ممکن است تمایلی به استفاده از تک ماده نداشته باشد و بخواهد برای بهبود سوابق تحصیلی خود، در امتحان مجدد شرکت کند. این تصمیم معمولاً به دلیل اهمیت معدل برای پذیرش دانشگاه یا کنکور سراسری گرفته می شود. در چنین شرایطی، دانش آموز یا ولی او باید با مراجعه به مدرسه، درخواستی کتبی مبنی بر عدم استفاده از تک ماده و شرکت در امتحان مجدد (معمولاً در شهریور ماه) ارائه دهد.

پس از شرکت در امتحان مجدد، دو حالت ممکن است پیش آید:

• اگر نمره کسب شده در امتحان مجدد (مثلاً شهریور) از نمره قبلی بالاتر باشد، نمره جدید جایگزین خواهد شد.
• اگر نمره کسب شده در امتحان مجدد از نمره قبلی پایین تر باشد، بالاترین نمره ثبت شده (نمره اصلی یا نمره تک ماده) در کارنامه حفظ خواهد شد.

همچنین، در صورتی که دانش آموز معتقد باشد که شرایط تک ماده را داشته اما این قانون برای او اعمال نشده است، باید هرچه سریع تر با دفتردار مدرسه یا مسئول آموزش و پرورش منطقه تماس بگیرد و پیگیری کند.

تاثیر تک ماده بر آینده تحصیلی

استفاده از قانون تک ماده، اگرچه راه حلی برای عبور از مردودی است، اما می تواند تاثیراتی بر آینده تحصیلی دانش آموز داشته باشد که اطلاع از آن ها ضروری است.

تاثیر تک ماده بر معدل نهایی

زمانی که درسی با استفاده از تک ماده گذرانده می شود، نمره اصلی که دانش آموز در آن درس کسب کرده، تغییری نمی کند و همان نمره پایین تر در کارنامه ثبت می شود. این امر به طور طبیعی می تواند باعث کاهش معدل نهایی دانش آموز شود. از آنجایی که معدل کل در دوره متوسطه دوم، به خصوص برای ورود به دانشگاه و پذیرش در برخی رشته ها، اهمیت زیادی دارد، پایین آمدن معدل می تواند چالش برانگیز باشد.

تاثیر تک ماده بر کنکور سراسری و سوابق تحصیلی

در سال های اخیر، سوابق تحصیلی و نمرات امتحانات نهایی نقش پررنگی در نتیجه کنکور سراسری پیدا کرده اند. نمره ای که با استفاده از تک ماده قبول می شود، همان نمره پایین اصلی در سوابق تحصیلی دانش آموز ثبت می شود. این نمره به طور مستقیم بر تراز سوابق تحصیلی و در نتیجه، بر رتبه کنکور تاثیر می گذارد.

با این حال، دانش آموزان می توانند برای بهبود نمرات خود و ارتقای سوابق تحصیلی، از قانون ترمیم معدل استفاده کنند. ترمیم معدل به دانش آموزان این فرصت را می دهد که در دروسی که نمره پایینی کسب کرده اند (حتی دروسی که با تک ماده گذرانده اند)، مجدداً امتحان دهند و در صورت کسب نمره بالاتر، آن را جایگزین نمره قبلی خود کنند. این امر می تواند تاثیر منفی تک ماده بر سوابق تحصیلی را تا حدودی جبران کند.

تاثیر تک ماده بر پذیرش دانشگاه (با کنکور و بدون کنکور)

تاثیر تک ماده بر پذیرش دانشگاه نیز دو جنبه دارد:

• رشته های با آزمون (با کنکور): از آنجایی که سوابق تحصیلی بخش مهمی از نمره کل کنکور را تشکیل می دهند، نمرات پایین (حتی اگر با تک ماده جبران شده باشند) می توانند بر شانس قبولی در رشته های با آزمون تاثیر منفی بگذارند. البته همانطور که گفته شد، امکان ترمیم معدل برای جبران این نمرات وجود دارد.
• رشته های بدون آزمون: برای پذیرش در رشته های بدون آزمون (بر اساس سوابق تحصیلی)، معدل کل دانش آموز نقش تعیین کننده ای دارد. بنابراین، اگر استفاده از تک ماده منجر به کاهش چشمگیر معدل شود، ممکن است شانس پذیرش در رشته های پرطرفدار را کاهش دهد. در اینجا نیز ترمیم معدل می تواند راهگشا باشد.

تکرار پایه در صورت عدم قبولی با تک ماده

در گذشته، در صورت عدم قبولی دانش آموز در تعداد زیادی از دروس و عدم امکان استفاده از تک ماده، احتمال تکرار پایه وجود داشت. اما بر اساس قوانین جدیدتر، رویکرد آموزش و پرورش بیشتر بر تسهیل ادامه تحصیل دانش آموزان استوار است. در بسیاری از موارد، حتی اگر دانش آموز نتواند با استفاده از تک ماده نیز قبول شود، می تواند با دروس مانده به پایه بالاتر منتقل شود و آن دروس را در امتحانات جبرانی دی ماه یا از طریق مدارس بزرگسالان و آموزش از راه دور، پاس کند. تکرار پایه به معنای واقعی کلمه کمتر رخ می دهد و معمولاً برای دانش آموزانی با معدل بسیار پایین و تعداد مردودی بالا و با تشخیص مدرسه و تایید آموزش و پرورش اتفاق می افتد.

آگاهی کامل از شرایط و محدودیت های قانون تک ماده برای برنامه ریزی تحصیلی دانش آموزان حیاتی است. مشورت با مشاوران تحصیلی و مسئولین مدارس می تواند به دانش آموزان در درک بهتر این قوانین و انتخاب بهترین مسیر کمک کند.

سوالات متداول

چند درس را می توان تک ماده کرد؟

پاسخ:

در دوره دوم متوسطه (پایه های دهم، یازدهم و دوازدهم) می توان برای ۴ درس از تک ماده استفاده کرد، بدون محدودیت نهایی یا غیرنهایی بودن دروس. در دوره اول متوسطه (پایه های هفتم، هشتم و نهم) این امکان برای ۲ درس در طول کل این دوره وجود دارد.

آیا تک ماده برای دروس تخصصی یا عملی قابل استفاده است؟

پاسخ:

قانون تک ماده عمدتاً برای دروس نظری کاربرد دارد و معمولاً شامل دروس مهارتی، عملی و کارورزی نمی شود. برای رشته های فنی و حرفه ای و کار و دانش، قوانین خاصی برای دروس شایستگی فنی و غیرفنی وجود دارد که باید از مدرسه مربوطه استعلام شود.

آیا می توان پس از استفاده از تک ماده، درس را دوباره امتحان داد (ترمیم معدل)؟

پاسخ:

بله، دانش آموز می تواند پس از استفاده از تک ماده برای یک درس، در صورت تمایل و برای بهبود نمرات و سوابق تحصیلی، در امتحانات ترمیم معدل آن درس شرکت کند. نمره جدید (در صورت بالاتر بودن) جایگزین نمره قبلی می شود.

اگر نمره سالانه زیر ۷ باشد چه می شود؟

پاسخ:

در دوره دوم متوسطه، اگر نمره سالانه یک درس کمتر از ۷ باشد، قانون تک ماده اعمال نمی شود و دانش آموز در آن درس مردود محسوب می شود. در این صورت، دانش آموز باید مجدداً در امتحان آن درس شرکت کند.

آیا تک ماده در مدرک دیپلم ثبت می شود؟

پاسخ:

خیر، استفاده از تک ماده در مدرک دیپلم به طور مستقیم ثبت نمی شود. اما در ریز نمرات دانش آموز، نمره اصلی درس با همان مقدار پایین تر باقی می ماند که نشان دهنده استفاده از تک ماده است. این نمره پایین می تواند بر معدل کل و سوابق تحصیلی برای کنکور تاثیر بگذارد.

مهلت استفاده از تک ماده تا چه زمانی است؟

پاسخ:

تک ماده به صورت خودکار پس از اعلام نتایج امتحانات (معمولاً خرداد ماه) برای دانش آموزانی که واجد شرایط هستند، اعمال می شود و مهلت خاصی برای درخواست آن وجود ندارد. در صورتی که دانش آموز تمایلی به استفاده از آن نداشته باشد و بخواهد مجدداً امتحان دهد، باید با مراجعه به مدرسه، درخواست کتبی ارائه دهد.

تک ماده در امتحانات شهریور و دی ماه (مربوط به دانش آموزان روزانه) چگونه است؟

پاسخ:

تک ماده عمدتاً برای نتایج امتحانات خرداد ماه اعمال می شود. اگر دانش آموزی در خرداد ماه مردود شود و بخواهد در امتحانات شهریور یا دی ماه شرکت کند، باید نمره قبولی (معمولاً حداقل ۱۰) را در آن امتحانات کسب کند. در صورت عدم کسب نمره قبولی در این نوبت ها، قانون تک ماده مجدداً اعمال نمی شود و درس به عنوان مردودی باقی می ماند تا دانش آموز در نوبت های بعدی (مثلاً سال بعد یا در مدارس بزرگسالان) آن را پاس کند.

جمع بندی

قانون تک ماده یا تبصره در نظام آموزشی ایران، فرصتی ارزشمند برای دانش آموزانی است که با وجود تلاش، در یک یا چند درس موفق به کسب نمره قبولی نشده اند. بر اساس آخرین آیین نامه ها، دانش آموزان دوره دوم متوسطه (دهم، یازدهم، دوازدهم) می توانند برای مجموعاً ۴ درس و دانش آموزان دوره اول متوسطه (هفتم، هشتم، نهم) برای ۲ درس در طول دوره خود از این تسهیلات بهره ببرند. شرط اصلی اعمال این قانون، کسب نمره سالانه حداقل ۷ و در برخی موارد، معدل کل مشخص است.

آگاهی از جزئیات این قانون، از جمله نحوه محاسبه نمرات و تاثیر آن بر معدل و سوابق تحصیلی، به دانش آموزان و والدین کمک می کند تا تصمیمات آگاهانه ای برای آینده تحصیلی اتخاذ کنند. در حالی که تک ماده راهکاری برای جلوگیری از مردودی است، اما ممکن است بر معدل و در نتیجه بر سوابق تحصیلی کنکور تاثیر بگذارد که با استفاده از قانون ترمیم معدل قابل جبران است. در نهایت، همواره توصیه می شود برای اطمینان از وضعیت تحصیلی و دریافت راهنمایی های دقیق، با مشاوران تحصیلی و کادر آموزشی مدارس در ارتباط باشید.