قلعه گبری در شهر جهرم

ایران سرزمینی کهنسال با تاریخی چندهزار ساله گنجینه ای بی بدیل از آثار باستانی و یادگارهای تمدن های کهن را در دل خود جای داده است. در میان این آثار ارزشمند بناهای دفاعی و دژهای کوهستانی از اهمیت ویژه ای برخوردارند که هر یک داستانی از مقاومت تدبیر و زندگی مردمان ادوار گذشته را روایت می کنند. استان فارس مهد تمدن ایران باستان نیز از این قاعده مستثنی نیست و در گوشه و کنار خود از جمله در شهر تاریخی جهرم شاهد بقایای چنین سازه هایی هستیم. قلعه گبری جهرم یکی از این یادمان های تاریخی است که بر فراز کوهی مشرف بر تنگه ای به همین نام ایستاده و قرن ها خاطره دوران ساسانی و روزگار سخت پس از آن را در سینه دارد. این دژ کهن نه تنها یک بنای نظامی بلکه نمادی از حیات و پایداری جامعه زرتشتی در این منطقه بوده است. اما این قلعه دقیقا چه نقشی در تاریخ جهرم و فارس ایفا کرده است؟ معماری آن چه رازهایی را در خود پنهان دارد و امروز چه چیزی از آن باقی مانده است؟ در ادامه به کاوش در گذشته این دژ کهن می پردازیم و ابعاد گوناگون تاریخی معماری و جغرافیایی آن را بررسی خواهیم کرد تا تصویری روشن تر از این نگین پنهان تاریخ زرتشتیان در جهرم ارائه دهیم.

قلعه گبری جهرم نگینی از تاریخ زرتشتیان

قلعه گبری جهرم نامی که خود گویای پیوند عمیق آن با پیشینه ایران باستان و آیین زرتشتی است. واژه «گبر» که در گذشته برای اشاره به پیروان دین زرتشت به ویژه پس از ورود اسلام به ایران به کار می رفته نشان از تعلق این دژ به دورانی دارد که زرتشتیان در این منطقه سکونت و فعالیت داشته اند. این قلعه نه تنها یک سازه دفاعی بلکه محلی برای زندگی عبادت و حفظ هویت زرتشتیان در برابر تغییرات و چالش های دوران بوده است. موقعیت استراتژیک آن بر فراز کوه امکان دیده بانی و دفاع را فراهم می کرده و فضاهای داخلی آن هرچند امروزه بخش عمده ای از آن ها تخریب شده بیانگر سبک زندگی و نیازهای جامعه ای است که در آن پناه گرفته بودند. حضور عناصری مانند سیستم های ذخیره و تصفیه آب گواهی بر خودکفایی نسبی ساکنان قلعه در دوره های محاصره یا ناآرامی است. بنابراین قلعه گبری جهرم را می توان نه صرفاً یک بنای نظامی بلکه کانون حیات اجتماعی و مذهبی بخشی از جامعه جهرم در دوران ساسانی و اوایل دوره اسلامی دانست؛ یادگاری ارزشمند از تاریخ پرفراز و نشیب زرتشتیان در فلات ایران.

تاریخچه قلعه گبری جهرم

تاریخچه دقیق ساخت قلعه گبری جهرم به وضوح مشخص نیست اما با توجه به نام و شواهد موجود اغلب با دوره ساسانی (۲۲۴ تا ۶۵۱ میلادی) مرتبط دانسته می شود. ساسانیان به دلیل نیاز به حفظ امنیت راه های تجاری و دفاع از قلمرو وسیع خود به ساخت دژها و استحکامات کوهستانی اهمیت فراوانی می دادند و منطقه فارس به عنوان قلب تمدن ساسانی مملو از چنین سازه هایی است. قلعه گبری جهرم احتمالاً یکی از این دژهای دفاعی یا پناهگاه های مستحکم بوده که برای کنترل منطقه دیده بانی مسیرها و حفاظت از ساکنان محلی در برابر حملات یا شورش ها ساخته شده است. اوج استفاده از این قلعه به احتمال زیاد در اواخر دوره ساسانی و اوایل دوره اسلامی بوده است. حمله اعراب به ایران و منطقه فارس نقطه عطفی در تاریخ این قلعه محسوب می شود. منابع تاریخی اشاره دارند که بسیاری از دژهای ساسانی در جریان این حملات مقاومت کردند اما سرانجام تسخیر شدند. قلعه گبری جهرم نیز از این قاعده مستثنی نبوده و در جریان این وقایع دچار آسیب های جدی شده است. پس از تسخیر کاربری آن تغییر کرده یا به تدریج متروک شده است به طوری که امروزه تنها بقایای آن بر جای مانده است که نشان دهنده دوران شکوه و سپس افول آن است. این بقایا سندهای خاموشی هستند که گوشه هایی از تاریخ مقاومت و تغییر در این سرزمین را روایت می کنند.

اهمیت تاریخی قلعه گبری

اهمیت تاریخی قلعه گبری جهرم در چند بعد قابل بررسی است. اولاً این قلعه یکی از نمونه های باقی مانده از معماری دفاعی و سکونتگاهی دوره ساسانی در منطقه فارس است. بررسی ساختار آن می تواند اطلاعات ارزشمندی درباره تکنیک های مهندسی و معماری آن دوره نحوه انتخاب مکان های استراتژیک برای ساخت دژها و سیستم های دفاعی مورد استفاده ارائه دهد. ثانیاً این قلعه گواهی بر حضور و پایداری جامعه زرتشتی در جهرم پیش از اسلام و در قرون اولیه اسلامی است. نام آن مستقیماً به ساکنان زرتشتی اشاره دارد و وجود بقایای مرتبط با زندگی روزمره و مدیریت منابع در آن مانند سیستم های آب تصویری از حیات این جامعه در شرایط دشوار را ترسیم می کند. این امر به فهم بهتر وضعیت زرتشتیان پس از ورود اسلام و نحوه ادامه حیات آن ها در پناهگاه های کوهستانی کمک می کند. ثالثاً قلعه گبری جهرم به عنوان شاهدی بر وقایع تاریخی مهم از جمله حمله اعراب و تغییرات سیاسی و اجتماعی پس از آن دارای اهمیت است. تخریب بخش هایی از آن در این دوره نشانه ای از شدت درگیری ها و تأثیر آن ها بر مراکز جمعیتی و دفاعی محسوب می شود. بنابراین مطالعه این قلعه نه تنها به درک معماری و تاریخ محلی جهرم کمک می کند بلکه پنجره ای رو به تاریخ اجتماعی و مذهبی ایران در یک دوره حساس را می گشاید.

ویژگی های معماری قلعه گبری

معماری قلعه گبری جهرم با توجه به موقعیت کوهستانی و کاربری دفاعی آن دارای ویژگی های منحصر به فردی است. این قلعه بر اساس توپوگرافی طبیعی کوه بنا شده و از شیب ها و صخره های طبیعی به عنوان بخشی از دیواره های دفاعی خود استفاده کرده است. بقایای موجود شامل بخش هایی از دیوارهای سنگی برج ها (احتمالاً دیده بانی) و سازه های داخلی است که با استفاده از مصالح محلی مانند سنگ و ملات ساروج یا گل ساخته شده اند. یکی از برجسته ترین ویژگی های معماری قلعه سیستم مدیریت آب آن است. در دل سنگ کوه چاهی با دهانه حدود دو متر حفر شده که عمق آن نامعلوم است و دسترسی به آب را در داخل قلعه امکان پذیر می ساخته است. این چاه نمونه ای از مهندسی قابل توجه در حفر سنگ در دوران باستان است. علاوه بر چاه بقایای دو حوضچه که احتمالاً برای تصفیه آب به کار می رفته اند سه برکه یا آب انبار برای ذخیره آب و آبراهه های کوچک سنگی برای هدایت آب باران یا چشمه به سمت مخازن نشان دهنده اهمیت حیاتی آب و تدبیر ساکنان برای تأمین آن در محیط کوهستانی است. همچنین وجود بقایای یک دیوار سنگ چین سراسری در جبهه جنوبی قلعه و یک سنگ آسیاب ناتمام در نزدیکی آن گواهی بر فعالیت های روزمره و تلاش برای خودکفایی در این دژ است. علائم کنده کاری شده بر روی سنگ ها نیز ممکن است نشانه هایی از کاربری تاریخ یا باورهای ساکنان قلعه باشند که نیازمند بررسی های بیشتر هستند.

موقعیت جغرافیایی قلعه گبری جهرم

قلعه گبری در موقعیت جغرافیایی بسیار استراتژیکی در نزدیکی شهر جهرم قرار گرفته است. این دژ بر روی یک کوه نسبتاً کوچک در دهانه تنگه ای به نام «تنگه قلعه گبری» واقع شده است. این تنگه یکی از مسیرهای ارتباطی مهم در گذشته بوده و کنترل آن از اهمیت نظامی بالایی برخوردار بوده است. قرارگیری قلعه بر فراز کوه به ساکنان آن امکان می دانی وسیع بر محیط اطراف و مسیرهای دسترسی به تنگه و شهر جهرم را می داده است. این برتری دید نقش مهمی در سیستم دفاعی قلعه ایفا می کرده است به طوری که هرگونه حرکت مهاجمان یا نیروهای دشمن به سرعت قابل شناسایی بوده است. علاوه بر این شیب تند دامنه های کوه و صخره ای بودن آن دسترسی به قلعه را بسیار دشوار می ساخته و به عنوان یک مانع طبیعی در برابر حملات عمل می کرده است. این ویژگی های طبیعی همراه با سازه های دفاعی ساخته شده توسط انسان قلعه گبری را به یک دژ مستحکم و تقریباً نفوذناپذیر در زمان خود تبدیل کرده بود. نزدیکی قلعه به غار سنگ شکنان یکی دیگر از جاذبه های تاریخی و طبیعی منطقه جهرم نیز قابل توجه است و نشان دهنده تمرکز پتانسیل های تاریخی و گردشگری در این محدوده جغرافیایی است.

آدرس قلعه گبری جهرم

برای دسترسی به قلعه گبری جهرم باید به سمت تنگه قلعه گبری در نزدیکی شهر جهرم حرکت کرد. آدرس دقیق این اثر تاریخی در استان فارس شهرستان جهرم و در فاصله کوتاهی از غار سنگ شکنان واقع شده است. تنگه قلعه گبری خود به عنوان یک نشانه جغرافیایی شناخته شده عمل می کند و قلعه بر فراز کوه مشرف به این تنگه قرار دارد. دسترسی به خود قلعه نیازمند پیمایش در شیب کوه است و ممکن است برای همه بازدیدکنندگان آسان نباشد اما تماشای بقایای آن از پایین دست و همچنین لذت بردن از چشم انداز منطقه از نقاط قابل دسترسی تر کوه امکان پذیر است. برای بازدیدکنندگانی که قصد صعود به سمت بقایای اصلی قلعه را دارند آمادگی جسمانی و احتیاط لازم است. معمولاً مسیرهای پاکوب شده ای برای دسترسی وجود دارد اما این مسیرها ممکن است ناهموار باشند. توصیه می شود قبل از بازدید اطلاعات دقیق تری در مورد وضعیت مسیر و امکانات موجود در محل کسب شود. موقعیت نسبتاً نزدیک قلعه به شهر جهرم و سایر جاذبه های منطقه امکان بازدید از آن را در کنار سایر مکان های دیدنی فراهم می سازد.

ثبت ملی قلعه گبری جهرم

ثبت آثار تاریخی در فهرست آثار ملی ایران گامی بسیار مهم در جهت حفاظت مرمت و معرفی آن ها به شمار می رود. قلعه گبری جهرم نیز به دلیل ارزش های تاریخی معماری و فرهنگی که نمایندگی می کند مورد توجه میراث فرهنگی قرار گرفته و فرآیند ثبت ملی آن طی شده یا در حال تکمیل است. ثبت ملی به این معناست که قلعه به طور رسمی به عنوان یک اثر واجد ارزش شناخته شده و تحت حمایت قوانین و مقررات سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری قرار می گیرد. این امر مستلزم انجام مطالعات کارشناسی تهیه پرونده ثبت شامل اطلاعات تاریخی توصیف معماری نقشه ها و عکس ها و تأیید آن در شورای عالی ثبت آثار ملی است. هدف از ثبت ملی جلوگیری از تخریب یا آسیب رسیدن به اثر برنامه ریزی برای مرمت و نگهداری اصولی و فراهم کردن زمینه برای معرفی بهتر آن به عموم مردم و گردشگران است. این اقدام نه تنها به حفظ یک بنای فیزیکی کمک می کند بلکه به پاسداری از بخشی از هویت تاریخی و فرهنگی منطقه و کشور نیز منجر می شود.

دژ گبری جهرم درآستانه ی ثبت ملی

مدت هاست که موضوع ثبت ملی دژ گبری جهرم مطرح و در دستور کار مسئولان میراث فرهنگی استان فارس و شهرستان جهرم قرار دارد. قرار گرفتن یک اثر در «آستانه ثبت ملی» به این معناست که مطالعات اولیه و بررسی های کارشناسی لازم انجام شده و پرونده آن در مراحل پایانی برای ارائه به شورای عالی ثبت قرار دارد. این مرحله نشان دهنده اذعان رسمی به اهمیت اثر و اراده برای قرار دادن آن تحت چتر حمایتی قوانین ملی است. در این مرحله معمولاً اقدامات اولیه برای مستندسازی دقیق تر اثر شامل نقشه برداری عکاسی و جمع آوری اطلاعات تکمیلی تاریخی و باستان شناسی انجام می شود تا پرونده ثبت از استحکام کافی برخوردار باشد. اهمیت قرار گرفتن قلعه گبری در این مرحله امیدها را برای حفاظت جدی تر از این یادگار ارزشمند تاریخی افزایش می دهد و زمینه را برای تخصیص بودجه و برنامه ریزی برای اقدامات حفاظتی و پژوهشی آینده فراهم می آورد.

ثبت ملی قلعه گبری جهرم در دستور كار است

عبارت «ثبت ملی در دستور کار است» به این نکته اشاره دارد که فرآیند اداری و کارشناسی لازم برای قرار گرفتن قلعه گبری جهرم در فهرست آثار ملی کشور در حال انجام است و پیگیری های لازم برای نهایی شدن آن صورت می گیرد. این فرآیند ممکن است شامل بازدیدهای میدانی کارشناسان بررسی وضعیت فعلی قلعه ارزیابی میزان تخریب ها و نیازهای حفاظتی و تطبیق اطلاعات میدانی با مستندات تاریخی باشد. همچنین هماهنگی با دستگاه های اجرایی محلی و مالکان احتمالی (در صورت وجود) نیز بخشی از این فرآیند است. قرار داشتن موضوع ثبت ملی در دستور کار نشان دهنده تعهد مسئولان به حفظ این اثر و تلاش برای عبور از مراحل بوروکراتیک لازم برای نهایی کردن ثبت آن است. ثبت رسمی اولین قدم برای برنامه ریزی های بلندمدت تر مانند مرمت ایجاد زیرساخت های گردشگری (در صورت امکان و بدون آسیب به بافت تاریخی) و معرفی این قلعه به عنوان بخشی از میراث فرهنگی ایران است.

قدمت قلعه گبری جهرم چقدر است؟

قدمت دقیق آن مشخص نیست اما به احتمال زیاد به اواخر دوره ساسانی بازمی گردد که در حدود ۱۷۰۰ سال پیش است.

معنی گبری در قلعه گبری چیست؟

«گبر» واژه ای است که در گذشته برای اشاره به پیروان دین زرتشت به کار می رفته و نام قلعه نشان از سکونت زرتشتیان در آن دارد.

آیا بازدید از قلعه گبری جهرم امکان پذیر است؟

بله بازدید از بقایای قلعه گبری جهرم امکان پذیر است اما دسترسی به بخش های بالایی آن نیازمند پیمایش در مسیر کوهستانی است.

قلعه گبری جهرم متعلق به کدام دوره تاریخی است؟

این قلعه عمدتاً متعلق به دوره تاریخی ساسانی است هرچند ممکن است در دوره های بعد نیز مورد استفاده قرار گرفته باشد.

مصالح به کار رفته در ساخت قلعه گبری جهرم چیست؟

مصالح اصلی به کار رفته در ساخت این قلعه شامل سنگ های محلی و ملات هایی مانند ساروج یا گل بوده است.

وضعیت فعلی قلعه گبری جهرم چگونه است؟

بخش عمده ای از قلعه در طول زمان تخریب شده و امروزه تنها بقایای دیواره ها سازه های سنگی چاه و سیستم های آب آن قابل مشاهده است.