کشمیر در آتش؛ تنش های مرزی هند و پاکستان به نقطه جوش رسید/حمله ای که منطقه را به لرزه انداخت

رسول سلیمی: تشدید تنش های مرزی میان هند و پاکستان دو قدرت هسته ای شبه قاره هند در پی حمله مرگبار به گردشگران در کشمیر تحت کنترل هند در روز سه شنبه ۲ اردیبهشت ۱۴۰۴ به یکی از بحرانی ترین نقاط روابط دو کشور در دهه های اخیر تبدیل شده است. این حمله که به کشته شدن دست کم ۲۶ نفر منجر شد موجی از اقدامات دیپلماتیک نظامی و اقتصادی متقابل را به دنبال داشت و درگیری های پراکنده مرزی را شدت بخشید.

چه آنکه مناقشه هند و پاکستان بر سر کشمیر که از زمان تجزیه شبه قاره هند در ۱۹۴۷ آغاز شد یکی از طولانی ترین اختلافات ارضی جهان است. خط کنترل (LoC) که پس از جنگ ۱۹۷۱ به عنوان مرز غیررسمی کشمیر بین دو کشور تعیین شد همواره شاهد درگیری های پراکنده بوده است. حمله روز سه شنبه به اتوبوسی حامل گردشگران در کشمیر تحت کنترل هند بدترین حمله به غیرنظامیان در این منطقه طی ۲۵ سال اخیر بود. این حمله که به کشته شدن ۲۶ تا ۲۷ نفر منجر شد به گروه های شبه نظامی منتسب به پاکستان نسبت داده شد اگرچه اسلام آباد هرگونه دخالت را رد کرد. نارندرا مودی نخست وزیر هند وعده مجازات عاملان و حامیان این حمله را داد در حالی که پاکستان اقدامات هند را «تحریک آمیز» خواند.

در ۴۸ ساعت گذشته تنش ها با تبادل آتش مرزی تعلیق توافقات دوجانبه و اقدامات دیپلماتیک متقابل به اوج رسید. درگیری های مرزی در شب ۳ اردیبهشت در امتداد خط کنترل آغاز شد و نیروهای دو طرف با سلاح های سبک به تبادل آتش پرداختند.

تنش ها چگونه بین هند و پاکستان بالا گرفت؟

در همین راستا یک منبع نظامی هندی گزارش داد که نیروهای پاکستانی با سلاح های سبک در چندین نقطه مرزی اقدام به تیراندازی کردند که با پاسخ قاطع نیروهای هندی مواجه شد. این منبع تأکید کرد که درگیری ها تلفات جانی نداشته اما نشان دهنده تشدید تنش هاست. از سوی دیگر خبرگزاری فرانسه به نقل از یک مقام پاکستانی تأیید کرد که تبادل آتش رخ داده اما جزئیات بیشتری ارائه نکرد.

هر دو کشور نیروهای نظامی خود را در حالت آماده باش قرار داده اند. رسانه ها گزارش دادند سیستم های دفاع هوایی هند و پاکستان در سراسر مرزها به حالت آماده باش درآمده اند. این در حالی است که  هند پس از حمله کشمیر عملیات امنیتی گسترده ای در منطقه آغاز کرده و گذرگاه مرزی اصلی واگه-عطاری را بست. پاکستان نیز مرزهای زمینی خود را بسته و حریم هوایی اش را به روی هواپیماهای هندی مسدود کرد. این اقدامات نشان دهنده آمادگی دو طرف برای رویارویی نظامی است اگرچه تحلیلگران معتقدند احتمال جنگ تمام عیار به دلیل قدرت هسته ای دو کشور پایین است.

یکی از تحولات قابل توجه دستگیری یک سرباز مرزی هندی توسط رنجرهای پنجاب پاکستان بود. رسانه ها گزارش دادند که این سرباز در جریان گشت زنی مرزی دستگیر شده و تمامی توافقنامه های مرزی تعلیق شده اند. این حادثه که هنوز از سوی منابع رسمی تأیید نشده به تشدید تنش ها دامن زد. هند این اقدام را «تحریک آمیز» خواند در حالی که پاکستان آن را واکنش به نقض مرز توسط سرباز هندی توجیه کرد.

پیامدهای دیپلماتیک تنش ها بین هند و پاکستان

در پی حمله کشمیر هند و پاکستان صدور روادید برای شهروندان یکدیگر را متوقف کردند. وزارت خارجه هند اعلام کرد ویزاهای صادره برای پاکستانی ها لغو شده و از یکشنبه ۷ اردیبهشت اجرا می شود. هند همچنین به اتباع پاکستانی پنج روز مهلت داد تا خاک این کشور را ترک کنند. در مقابل پاکستان به اتباع هندی ۴۸ ساعت فرصت داد تا این کشور را ترک کنند و کارکنان هندی تبار ارتش را اخراج کرد. این اقدامات که بی سابقه توصیف شده روابط دیپلماتیک را به پایین ترین سطح در سال های اخیر رساند.

هند گذرگاه مرزی واگه-عطاری را بلافاصله پس از حمله بست و وابسته های دفاعی هوایی و دریایی پاکستان در دهلی نو را «شخص غیرمطلوب» اعلام کرد. پاکستان نیز مرزهای زمینی خود را بست و تجارت دوجانبه را حتی از طریق کشورهای ثالث تعلیق کرد. هند دیپلمات های نظامی خود را از پاکستان خارج کرد که نشان دهنده قطع کامل روابط نظامی است. این اقدامات که با سرعت بی سابقه ای اجرا شدند نگرانی ها از تشدید بحران را افزایش داد.

این در حالی است که پاکستان جلسه کمیته امنیت ملی را برگزار کرد که تنها در شرایط تهدیدات خارجی تشکیل می شود این نشست برای تصمیم گیری درباره اقدامات متقابل در برابر هند بود. نتایج این نشست شامل بستن مرزها تعلیق تجارت و مسدود کردن حریم هوایی بود. وزیر دفاع پاکستان هند را تهدید کرد که در صورت تهدید شهروندان پاکستانی «کل هندوستان را به آتش می کشیم». این رجزخوانی ها اگرچه بخشی از جنگ رسانه ای است خطر سوءمحاسبه را افزایش می دهد.

پیامدهای اقتصادی تنش ها و معاهده آب

یکی از مهم ترین تحولات تعلیق موقت معاهده آب رود سند توسط هند بود. هند هر چهار دریچه آب رود سند را که آب را به ایالت های پنجاب و سند پاکستان منتقل می کرد بست. این اقدام که پاکستان آن را «اقدام جنگی» خواند می تواند تأثیرات عمیقی بر کشاورزی و تولید برق آبی پاکستان داشته باشد. این در حالی است که پاکستان هرگونه تلاش برای بستن ذخایر آبی را «اقدام جنگی» تلقی می کند. رود سند که از کشمیر تحت کنترل هند سرچشمه می گیرد برای کشاورزی و انرژی پاکستان حیاتی است و تعلیق معاهده می تواند به بحران اقتصادی منجر شود.

از سوی دیگر پاکستان تجارت با هند را به طور کامل حتی از طریق کشورهای ثالث تعلیق کرد. هند نیز محدودیت های تجاری جدیدی اعمال کرد و از شهروندانش خواست به پاکستان سفر نکنند. این اقدامات که اقتصاد دو کشور را تحت تأثیر قرار می دهد نشان دهنده عمق بحران کنونی است. «یورونیوز» گزارش داد که تعلیق تجارت می تواند به افزایش قیمت مواد غذایی و انرژی در پاکستان منجر شود.

ریشه های بحران کنونی بین هند و پاکستان

حمله کشمیر که نشانه ای از تغییر الگوی خشونت ها از درگیری های نظامی به هدف قرار دادن غیرنظامیان بود ریشه در اختلافات تاریخی بر سر کشمیر دارد. هند پاکستان را به حمایت از «تروریسم فرامرزی» متهم می کند در حالی که پاکستان این اتهامات را رد کرده و هند را به نقض حقوق بشر در کشمیر متهم می کند. تعلیق معاهده آب و بستن مرزها نشان دهنده استراتژی هند برای فشار اقتصادی بر پاکستان است اما این اقدامات می تواند به واکنش نظامی منجر شود.

از سوی دیگر هر دو کشور دارای تسلیحات هسته ای هستند که خطر هرگونه درگیری را افزایش می دهد. این در حالی است که تحلیلگران احتمال جنگ تمام عیار را پایین می دانند اما سوءمحاسبه می تواند به درگیری محدود منجر شود. در همین راستا چین و ایالات متحده نقش کلیدی در مدیریت بحران دارند. چین به عنوان متحد پاکستان می تواند با میانجی گری از تشدید تنش ها جلوگیری کند. ایالات متحده که روابط استراتژیک با هند دارد از دیپلماسی حمایت می کند اما فشارهای داخلی در هند ممکن است این تلاش ها را تضعیف کند. سازمان ملل و عمان که تجربه میانجی گری دارند می توانند نقشی در کاهش تنش ها ایفا کنند.

واکنش های داخلی از جمله تظاهرات و فشار بر دولت ها و واکنش های بین المللی محتاطانه نشان دهنده پیچیدگی بحران است. تعلیق معاهده آب که می تواند به بحران اقتصادی در پاکستان منجر شود خطرناک ترین اقدام هند بود. با این حال فشارهای بین المللی و میانجی گری احتمالی عمان فرصتی برای کاهش تنش فراهم می کند. چشم انداز آینده به توانایی دو طرف در مدیریت سوءمحاسبات و پذیرش دیپلماسی بستگی دارد اما خطر درگیری محدود همچنان بالاست.

311213